الف- ورود قمه‏زنی به ایران در زمان صفویان و جریان‏فداییان
 
اقدامات مهم صفویان در زمینه عزاداری، یکی، رسمی و حکومتی کردن مجالس سوگواری و دیگری، ابزارمند کردن و نیز پدیدآوردن آیین‏ها و رسوم جدید عزاداری بود.‏(.‏ مقاله رسانة شیعه، مروری بر تاریخ تکوین مجالس و آیین های عزاداری در ایران، محسن حسام مظاهری، مجله اخبار ادیان، شماره 18، فروردین و اردیبهشت 1385)12
"پیتر دلاواله" سیاح ایتالیایی از عزاداری شیعیان در اصفهانِ عصر صفوی سال 1037 قمری چنین گزارش می‏دهد:‏ "تشریفات و مراسم عزاداری عاشورا به این قرار است که همه غمگین و مغموم به نظر می‏رسند و لباس عزاداری به رنگ سیاه - یعنی رنگی که در مواقع دیگر هیچ وقت مورد استعمال قرار نمی‏گیرد- بر تن می‏کنند.‏ هیچ‏کس سر و ریش خود را نمی‏تراشد و به حمام نمی‏رود.‏ به علاوه نه تنها از ارتکاب هر گناه پرهیز می‏کنند، بلکه خود را از هرگونه تفریح و خوشی محروم می‏سازد.‏
جمعی در میدان ها و کوچه های مختلف و جلوی خانه‏های مردم، برهنه و عریان در حالی که فقط با پارچه سیاه یا کیسه تیره رنگی ستر عورت کرده و سر تا پای خود را با ماده ای سیاه و براق.‏.‏.‏ رنگ زده‏اند، حرکت می‏کنند.‏.‏.‏ به همراه این افراد، عده‏ای برهنه نیز راه می‏روند که تمام بدن خود را به رنگ قرمز درآورده‏اند؛ تا نشانی از خون‏هایی که به زمین ریخته و اعمال زشتی که در آن روز [عاشورا] نسبت به حسین انجام گرفته است، باشد.‏ همه با هم، آهنگ‏های غم‏انگیز در وصف حسین و مصائب وارد بر او می‏خوانند و دو قطعه چوب یا استخوانی را که در دست دارند، به هم می‏کوبند و از آن صدای حزن‏انگیزی به وجود می‏آورند و به علاوه حرکتی به سر و تن خود می‏دهند که علامتی از اندوه بی پایان آن‏ها است و بیشتر به رقص شباهت دارد.‏.‏.‏"(.‏ سفرنامه پیتر دلاواله، ترجمة شجاع الدین شفا، انتشارات علمی فرهنگی)13
علاوه بر ابزار آلات جدید، از این دوره بود که آداب و رسوم نوینی هم در سلک آیین‏های عزاداری درآمد؛ آدابی چون "تیغ‏زنی"، "قفل‏زنی"، "سنگ‏زنی" و "قمه‏زنی" را از این جمله شمرده‏اند.‏(.‏ مقاله رسانة شیعه، مروری بر تاریخ تکوین مجالس و آیین های عزاداری در ایران، محسن حسام مظاهری، مجله اخبار ادیان، شماره 18، فروردین و اردیبهشت 1385)14
استاد یوسفی غروی نیز در این باره می‏گوید:‏ " از نظر تاریخی، ظاهراً آن وقت که صفویه سر کار آمدند، قمه زنی پدید آمد و مسلماً هیچ سابقه‏ای هم بر صفویه ندارد؛ اما هنوز به یقین نرسیده‌ایم که آیا قبل از عثمانی‏ها هم این کار انجام می‏شده است یا نه؟ روال حکومت‏ها این است که اعمال و رفتارها را از همدیگر یادمی‌گیرند؛ عثمانی‏ها گروه فدائیان داشتند؛ صفویه هم یک گروه فدائیان درست کرده بودند و مانند آل‏بویه که در قرن سوم و چهارم در بغداد، عمدتاً دسته‌های اولیه‌ عزاداری‏شان، دسته‌های نظامی‌شان بود، به ارتش دستور داده بودند که به طور منظم و دسته‌بندی شده‌، دسته عزاداری راه بیاندازند.‏ صفویه هم وقتی سر کار آمدند این برنامه را تکرار کردند.‏ یکی از افواج فدائیان، قزلباش صفوی بودند که همیشه به نشانه آماده به خدمت، سرشان تراشیده بود.‏ در کتاب "تاریخ شاه عباس کبیر" از نصرالله فلسفی -که در پنج جلد نوشته شده و یکی از وسیع‏ترین و دقیق‏ترین تواریخ است- به تفصیل، "فوج فدائیان" معرفی شده‏اند.‏ در وصف آنان آمده که حتی در تمریناتشان گوشتِ حیوانات مختلف و حتی مار را می‌خوردند که هنوز هم در بعضی از ارتش‏های جهان معمول است؛ مثلاً در ارتش صدام نیز یک فوج فدائی این طوری وجود داشت.‏ خلاصه این که فدائیانِ صفویه در روز عاشورا شمشیر به دست، بیرون‏آمدند و تصورشان این بود که نوعی همدردی و مواسات با اصحاب امام حسین(علیه‏السلام) داشته باشند.‏ آنان می‏گفتند در چنین روزی که اصحاب امام حسین(علیه‏السلام) و خود امام، و بنی هاشم تیر می‏خورند، پس ما هم این حالت را برای خودمان ایجاد می‌کنیم؛ یعنی نشان ‌دهیم که ما در راه امام حسین(علیه‏السلام) فدوی هستیم و حاضریم سرمان بریده شود؛ و این شروع قمه‏زنی شد.‏"(.‏ مصاحبه با دکتر یوسفی غروی، به آدرس:‏ http:‏//www.‏tebyan.‏net/index.‏aspx?pid=15281)15
البته در آن زمان نیز اکثر جامعه به علمایی که با این بدعت‏ها به مخالفت برمی‏خاسته‏اند، توجه خاصی نمی‏کردند، تا آنجا که عالمی مثل "مقدس اردبیلی" به خاطر مخالفت با این نوع حرکات در عزای امام حسین(علیه‏السلام) از سوی اکثریت جامعه طرد می شود:‏(.‏ مقاله رسانة شیعه، مروری بر تاریخ تکوین مجالس و آیین های عزاداری در ایران، محسن حسام مظاهری، مجله اخبار ادیان، شماره 18، فروردین و اردیبهشت 1385)16
"میرزا عبدالله افندی - از علمای شیعه معاصر شاه سلطان حسین- در بخشی از کتاب "تحفه فیروزیه" خود به این مخالفت‏ها اشاره می‏کند .‏.‏.‏ مطابق روایت جاسم حسن شبر در "ارشاد الخطیب"، داستان از این قرار است که مقدس اردبیلی چندی از حرکات ناشایستی که بعضی مردم در امر عزاداری امام حسین(علیه‏السلام) مرتکب می‏شده‏اند، رنجیده خاطر شده و با این استدلال که این اعمال جزو رسوم اقامه عزا نیست و در سیره اهل‏بیت (علیهم‏السلام) نیز وجود ندارند، آنان را از این کار نهی می‏کند.‏ لکن مردم به منع او وقعی ننهاده، بر شدت و گستره عمل خود افزودند.‏ تا آنجا که وی آزرده شده، حتی در مقام اعتراض، ترک آن دیار (اردبیل) کرده و به یکی از قریه‏های اطراف می‏رود تا صدای عزاداری مردم به آن شیوه را نشنود.‏ "(.‏ ارشادالخطیب، جاسم حسن شبر، ص 47 و 48)17

ب- رواج قمه‏زنی در دوران قاجار
 
از شاخصه‏های عزاداری در دوره قاجار، عمومیت یافتن رسم تیغ‏زنی و قمه‏زنی است؛ رسمی که البته پیش از آن هم مسبوق به سابقه‏ای چند ساله بود، اما مشخصا در این دوره گسترش و رواجی بی‏سابقه یافت.‏(.‏ مقاله رسانة شیعه، مروری بر تاریخ تکوین مجالس و آیین های عزاداری در ایران، محسن حسام مظاهری، مجله اخبار ادیان، شماره 18، فروردین و اردیبهشت 1385)18
بنجامن، سفیر کبیر آمریکا در ایرانِ عهد ناصرالدین شاه، در توصیف مراسم قمه‏زنی در سفرنامه‏اش چنین می‏نویسد:‏ "سال 1884 میلادی من در تهران اقامت داشتم.‏ دسته‏هایی در خیابان‏ها حرکت می‏کردند و احساسات تند و شدید بی‏سابقه‏ای از خود نشان می‏دادند.‏.‏.‌در این میان ناگهان جمعی سفیدپوش که کاردهایی در دست داشتند، پدیدار شدند که با هیجان زیاد کاردها را بالا برده و به سر خود می زدند و خون از سر آنها و از کاردهایی که در دست داشتند، فواره می زد و سر تا پایشان را سرخ کرده بود.‏ واقعا که منظره دلخراش و بسیار تأثرآوری بود که هرگز نمی‏توانم آن را از یاد ببرم.‏ کسانی که در این دسته‏ها قمه می‏زنند، گاهی اوقات آنقدر به هیجان آمده و یا خونی که از آنها می‏رود [آن قدر زیاد است] که بی‏حال شده و روی زمین می‏افتند و حتی ممکن است اگر فوراً مداوا نشوند، جان خود را از دست بدهند.‏"(.‏ ایران و ایرانیان، بنجامن، س.‏ ج.‏ و.‏، ترجمه محمدحسین کردبچه، ص 284)19
باید گفت در این دوره، خطبایی مثل آخوند ملاآقا بن عابد شیروانی (معروف به فاضل دربندی) با کتابش به نام "اکسیر العبادات فی اسرار الشهادات" همین قدر که در رونق بخشی به مجالس عزا در آن دوره نقش داشتند، در ورود مطالب سست و جعلی وخرافات و در نتیجه عوام گرایی این مجالس هم مؤثر بوده اند.‏(.‏ مقاله رسانة شیعه، مروری بر تاریخ تکوین مجالس و آیین های عزاداری در ایران، محسن حسام مظاهری، مجله اخبار ادیان، شماره 18، فروردین و اردیبهشت 1385)20
در این دوره نیز علمای بزرگی مثل علامه سیدمحسن امین‏عاملی، قمه‏زنی و نظایر آن را غیر شرعی و شیطان‏پسند خوانده و به مخالفت با آن پرداختند که باز هم - با توجه به این که قمه‏زنی به سرعت جایگاه مطلوبی نزد عوام الناس یافته و جزئی لاینفک از مظاهر دینداری، با لعاب تعصب مردم شده بود- نه تنها مخالفت این دسته از علما مؤثر واقع نشد، بلکه به تشکیل جبهه‏ای در بین مردم و برخی علمای موافق قمه‏زنی منجر شد؛(.‏ همان)21 تا جایی که برای مثال به علامه سید محسن امین عاملی تهمت زدند که می‏خواهد اخبار را نسخ کند و از اجرای اعمال دین جلوگیری کند!‏(.‏ المجالس السنیه، علامه سید محسن امین عاملی)22

 نوشته شده توسط یک گمنام در یکشنبه 87/4/16 و ساعت 12:44 صبح | نظرات دیگران()